زنان روستایی و عشایری جمعیتی بالغ بر ۱۰ میلیون نفر را در کشور تشکیل می‌دهند و بیش از نیمی از آنان نقش مهمی در فعالیت‌های کشاورزی، دامداری و تولید صنایع دستی و درآمدزایی خانواده دارند.
شرایط خاص اقلیمی و فرهنگی و خرده‌فرهنگی که این زنان را احاطه کرده و از طرفی میل به خوداتکایی، درآمدزایی و لزوم دسترسی به فرصت‌های برابر می‌طلبد این قشر از جامعه به ویژه در زمینه توسعه کسب و کار در برنامه‌های کلان توسعه‌ای کشور مورد حمایت قرار گیرند. موضوع توسعه روستاها طی ده‌های گذشته در کشور ما در حالی مطرح شده که در شش برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اثری از حمایت‌های ویژه قانونی از زنان روستایی و عشایری که با مشکلات بیشتری دست و پنجه نرم می‌کنند، دیده نمی‌شود. امسال اما برای نخستین بار در تدوین لایحه برنامه هفتم توسعه، وزارت جهاد کشاورزی و دفتر توسعه فعالیت‌های کشاورزی زنان روستایی و عشایری، قدم جلو گذاشته و حمایت از این زنان را در این برنامه لحاظ کرده‌اند. در گفت و گویی که با مهری مداحی سرپرست دفتر توسعه فعالیت‌های کشاورزی زنان روستایی و عشایری وزارت جهاد کشاورزی داشته‌ایم، وی معتقد است نیازهای زنان روستایی و عشایری با زنان شهری به لحاظ ساختارهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت است و از این رو نیازمند حمایت‌های ویژه در برنامه‌های توسعه‌ای کشور هستند. وی می‌گوید: این دفتر در نخستین گام، پیشنهادهایی را در لایحه برنامه هفتم توسعه ارائه داده که در صورت تصویب به موجب آن هم سهم دولت برای شبکه سازی و توسعه صندوق های اعتباری خرد زنان روستایی و عشایری افزایش می یابد و هم تمام دستگاه های اجرایی مکلف می شوند جایگاه اعتباری آنان را در برنامه های اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی جداگانه ببینند.
به عنوان نخستین پرسش بفرمایید جایگاه زنان روستایی و عشایری در برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور چگونه بوده است؟
– بررسی شش برنامه توسعه اقتصادی، اچتماعی و فرهنگی کشور نشان می‌دهد که در هیچ یک از برنامه‌های توسعه، زنان روستایی و عشایری به طور خاص مورد توجه نبوده است. مساله مهم در برنامه اول توسعه، انباشت گسترده نیروی انسانی پس از انقلاب بود برای همین در این برنامه “سیاست تنظیم خانواده و کنترل رشد جمعیت” و موضوع سلامت زنان به طور خاص مورد توجه قرار گرفت. سرفصل های عمده ای هم که در برنامه اول توسعه با محوریت زنان به آن توجه شد، بالا بردن سطح سواد و دانش عمومی، اعتلای موقعیت زنان و افزایش مشارکت زنان در امور اقتصادی، اجتماعی جامعه خانواده، ارتقای سطح سلامت و کاهش مرگ و میر مادران و کودکان و توجه بیشتر به ورزش بانوان بود. در برنامه دوم توسعه بر توجه به مسایل تربیت بدنی و اوقات فراغت و همچنین به مشارکت بیشتر زنان و بانوان در امور اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و اقتصادی با حفظ شئونات خانواده و ارزش‌های متعالی شخصیت اسلامی زن تاکید شده است. در برنامه سوم علاوه بر ارتقای نقش مناسب زنان در توسعه کشور و تقویت نهاد خانواده، به افزایش فرصت‌های اشتغال، تسهیل امور حقوقی و قضایی زنان، حمایت از زنان سرپرست خانوار و ایجاد زمینه برای حمایت از تشکیل سازمان‌های غیردولتی، توصیه به گسترش مشارکت در ذیل فرهنگ و هنر و ارتباطات جمعی توجه شد. اما در برنامه چهارم برای نحستین بار، مبحث جنسیت و اختصاص امتیازات ویژه به زنان مطرح و دولت موظف شد با هدف تقویت نقش زنان در جامعه، توسعه فرصت‌ها و گسترش سطح مشارکت آنها را در کشور در دستور کار خود قرار دهد. توجه بیشتر این برنامه به گسترش سازمان‌های غیردولتی، نهادهای مدنی و تشکل‌های زنان و به‌خصوص توجه به ترکیب جنسیتی عرضه نیروی کار، ارتقای کیفیت زندگی زنان و نیز افزایش باورهای عمومی نسبت به شایستگی آنان در واقع تبلور طرح مبحث جنسیت در تدوین این برنامه است. در برنامه پنجم توسعه بر امنیت و سپس امور معیشتی و تأمین اجتماعی، اوقات فراغـت، پژوهش، حجاب و عفاف، و … توسط دولت و با همکاری مرکز امور زنان و خانوادة ریاست جمهوری تاکید شد. در برنامه ششم توسعه با تاکید بر استفاده از توانایی‌های زنان به موضوع سیاست‌های کلی جمعیت پرداخته است. در این برنامه توجه به نقش سازنده زنان در همه عرصه‌ها، تاکید بر تقویت نهاد خانواده و جایگاه زن در آن، استیفای حقوق شرعی و قانونی بانوان در همه عرصه‌ها، مورد توجه قرار گرفت.
به طور کلی می‌توان گفت با گذشت زمان از برنامه اول تا ششم توسعه، حساسیت برنامه ریزان به مساله جنسیت و زنان بیشتر شده و به موازات تدوین وتصویب مواد قانونی نهادها، تشکیلات و برنامه های متناظر نیز برای تحقق این محورها به وجود آمده است.
بحث توانمندسازی زنان در حوزه اقتصادی در کدام یک از برنامه های توسعه ای مطرح شده و برنامه ریزی دفتر شما برای زنان روستایی و عشایری بر چه مبنایی صورت گرفته است؟
– برای نخستین بار در برنامه چهارم توسعه از واژه توانمندسازی در مورد زنان استفاده شد که شامل توانمندسازی زنان در حوزه اقتصادی و اجتماعی بود. در برنامه پنجم نیز بر ساماندهی مشاغل خانگی آن هم تنها برای گروهی از زنان تاکید شده که بیشتر کلی گویی است. برای مثال در ماده (۳۹) این برنامه بر توانمندسازی افراد و گروه های نیازمند به ویژه زنان سرپرست خانواده با تکیه بر برنامه های خانواده محور تاکید شده است. در واقع در این برنامه توسعه ای به عموم زنان از جمله زنان روستایی و عشایری توجه نشده است. در برنامه ششم توسعه نیز توسعه کسب و کار و حمایت و توانمندسازی زنان برای بهبود معیشت خانواده مطرح شده، اما باز زنان روستایی و عشایری را تفکیک نکرده اند. در این برنامه در ماده (۱۰۲) ، ۱۵ محور در راستای سیاست های جمعیتی و تحکیم خانواده مشخص شده است.یکی از این محورها بهبود تغذیه خانوار ها، تغذیه سالم و جلوگیری از مهاجرت می باشد. ما هم در دفتر توسعه زنان روستایی و عشایری وزارت جهاد کشاورزی از این ماده استفاده کردیم و برای زنان روستایی که نقش مهمی در تثبیت جمعیت و جلوگیری از مهاجرت دارند، برنامه هایی را تدوین و اجرایی کرده ایم. از سوی دیگر در برنامه‌های توسعه‌ای، بخش مربوط به تامین امنیت غذایی جزو وظایف وزارت جهادکشاورزی است و این امر فرصتی برای ما بوده تا برنامه‌های مان را در این راستا و به منظور توانمندسازی زنان روستایی طراحی و اجرا کنیم.
با این وصف می‌توان گفت آنچه در برنامه‌های توسعه‌ای کشور آمده برای رفع چالش‌ها و توسعه زنان روستایی و عشایری کافی نبوده است؟
– همینطوره. در این برنامه‌ها، بیشتر هدف را گذاشتند روی زنان آسیب‌پذیر و بهبود معیشت خانوارها که البته بخشی از زنان روستایی و عشایری را هم شامل می‌شود، اما همانطور که اشاره کردم به طور خاص به زنان روستایی و عشایری اشاره نشده است.
فکر می‌کنید چرا زنان روستایی و عشایری باید به طور ویژه در برنامه توسعه‌ای کشور دیده شوند؟
– شرایط زنان روستایی و عشایری با زنان شهری فرق دارد و شرایط فرهنگی جامعه به ویژه در مناطق روستایی و عشایری ایجاب می‌کند برای آنان جداگانه برنامه‌ریزی شود. نتایج اجرای برنامه‌های توسعه در دنیا و ناتوانی برنامه‌ها در تحقق اهداف توسعه همه‌جانبه، انتقادهایی را متوجه برنامه‌ریزان کرده و یکی از این انتقادها بی‌توجهی و غفلت از نقش زنان به ویژه نقش‌های چندگانه زنان در تولید، خانواده و جامعه بوده است. براساس گزارش فائو این بی‌توجهی باعث شد که زنان روستایی از دانش نوین دور بمانند و وقتی مهاجرت مردان از روستا به شهرها آغاز شد، زنان دانش لازم را نداشتند که مدیریت مزرعه رو به خوبی انجام دهند. بنابر این امنیت غذایی جوامع به مخاطره افتاد. از طرفی کشورهایی مانند هند، بنگلادش و تایلند که در برنامه‌های توسعه‌ای خود، زنان روستایی را لحاظ کرده بودند، موفقیت‌های چشمگیری در توسعه روستاها بدست آوردند. زنان روستایی و عشایری هرچند که در بخش خرد و سنتی تولید نقش دارند، اما این نقش می‌تواند در توسعه پایدار به عنوان یک مساله مهم مورد توجه قرار گیرد. برای مثال زنان نقش ۶۰ تا ۷۰ درصدی در کاهش هدررفت و ضایعات محصولات کشاورزی و غذایی دارند. در حال حاضر میزان ضایعات محصولات کشاورزی در ایران حدود ۳۰ درصد تخمین زده می شود و اگر زنان در حوزه فرآوری و تبدیل محصولات کشاورزی مانند تهیه خشکبار، فرآوری میوه و سبزیجات و ترشیجات فعالیت نکنند، میزان ضایعات به بیش از ۵۰ درصد می رسد. بنابر این اگر، یکی از اهداف برنامه هایمان، افزایش بهره وری در بخش کشاورزی است نباید از نقش زنان روستایی و عشایری غفلت کنیم.
آیا وزارت جهاد کشارزی برای برنامه هفتم توسعه، پیشنهاداتی را به منظور توانمندسازی زنان روستایی و عشایری و توسعه کسب کارشان ارایه داده است؟
– با توجه به این که جامعه روستایی و عشایری دارای ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خاصی دارد نیازهای زنان روستایی و عشایری نیز کاملا متفاوت با سایر اقشار جامعه است و زنان روستایی به عنوان فقیرترین فقرا، نیازمند توجه و حمایت‌های ویژه‌ای هستند که باید در برنامه‌های توسعه مورد توجه خاص قرار گیرند. آنان افرادی هستند که در شرایط تغییر اقلیم بیشترین آسیب را می‌بینند. از این رو برای نخستین بار در برنامه هفتم توسعه، حمایت از زنان روستایی و عشایری مورد توجه قرار گرفته و یکی از پیشنهادات دفتر ما این است که تمام دستگاه‌ها مکلف باشند در برنامه‌های اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی خود، جایگاه اعتبارات زنان روستایی و عشایری را جداگانه ببینند. همچنین تقویت تولیدکنندگان خرد و افزایش سهم دولت برای شبکه‌سازی و توسعه صندوق‌های اعتباری خرد زنان روستایی و عشایری از دیگر پیشنهادات ما در برنامه هفتم توسعه است.
دفتر شما تا کنون چه آموزش های را برای توسعه اقتصادی و کسب و کار زنان روستایی و عشایری ارایه داده است؟
– برنامه‌های آموزشی زنان روستایی و عشایری در قالب یک طرح جامع توانمندسازی ارایه می‌شود که در این طرح؛ ظرفیت‌سازی، نهادسازی، شبکه‌سازی، ترویج کارآفرین و آموزش مهارت‌های مورد نیاز زنان روستایی و عشایری اجرا می‌شود و با توجه به نیاز آنها به مهارت‌های مختلف آموزش‌های لازم داده می‌شود. ما همچنین آموزش‌های تخصصی در رشته‌های مختلف بخش کشاورزی که زنان روستایی و عشایری ظرفیت خوبی در اجرای آن رشته‌ها دارند، ارایه می‌دهیم که از جمله می‌توان به نوغانداری، پرورش طیور بومی، پرورش بز و گوسفند بومی، گیاهان دارویی، تولید محصولات گواهی شده و استاندارد، زنبورداری و تولید فرآورده‌های زنبور عسل، تولید سبزی و سیفی در باغچه‌های خانگی، تبدیل و فرآوری محصولات کشاورزی، تولید کمپوست، پرورش میلورم، پرورش حلزون و جلبک اشاره کرد. با آموزش به زنان روستایی و عشایری موجبات افزایش کیفیت تولید این محصولات و در نتیجه افزایش درآمد و ارتقای معیشت خانوارهای روستایی و عشایری فراهم می‌شود.
به موضوع زیست محیطی اشاره کردید، زنان به ویژه زنان روستایی در این زمینه چه قابلیت هایی دارند و چه نقشی را می توانند در حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی ایفا کنند؟
– زنان با توجه به این که بخش مهمی از تربیت فرزندان را بر عهده دارند، نقش‌شان در برنامه‌های محیط زیستی و منابع طبیعی بی‌نظیر است. دفتر ما هم در سال‌های اخیر چند برنامه در این زمینه داشته که با استقبال خوبی از سوی زنان روستایی مواجه شده است. برای مثال این دفتر آموزش هایی را به زنان روستایی در زمینه تولید کمپوست از زباله‌های خانگی برای استفاده در باغچه‌ها و مزارع ارایه داده که هم به پاکسازی محیط روستایی از آلاینده‌ها کمک می‌کند و هم مصرف کمپوست موجب می‌شود درصدی از مصرف کودهای شیمیایی کاهش یابد و طرح دیگری که در این زمینه اجرا شد و زنان روستایی پیشقدم شدند تا این طرح را اجرا نمایند تولید محصولات گواهی شده و استاندارد بود که به حفظ منابع پایه آب و خاک کمک کرد. در این طرح زنان روستایی با آموزش‌هایی که دریافت کردند مدیریت بر مصرف نهاده‌های شیمیایی را در تولید محصولات زراعی و باغی داشتند و توانستند برای محصولات خود گواهی استاندارد حد مجاز آلاینده‌ها را دریافت کنند.
فرحناز هاشمی – پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت جهاد کشاورزی